Τι είδους συναίσθημα είναι ο φόβος;
Πρόκειται για ένα συναίσθημα χρήσιμο, καθώς έχει την ικανότητα να μας ενεργοποιεί απέναντι σε μία επικείμενη απειλή. Μπορεί να μας ωθήσει να τρέξουμε να γλιτώσουμε από έναν υπαρκτό κίνδυνο και να μας κινητοποιήσει ώστε να δράσουμε αποτελεσματικά για την επιβίωσή μας. Ωστόσο, άλλες φορές μπορεί να μας εγκλωβίσει στην ψευδή απειλητική εντύπωση που έχουμε για ένα άνθρωπο/κατάσταση/συνθήκη. Αποτέλεσμα αυτής της πλευράς του φόβου είναι συχνά ένα αίσθημα περιορισμού. Όταν αυτός ο φόβος ενεργοποιείται συστηματικά, τείνει να μας «συρρικνώνει» μέχρι να μοιάζουν πλέον λανθασμένα, ποικίλες καταστάσεις και εμπειρίες, ως άξιες φόβου.
Η έδρα του φόβου: Η αμυγδαλή
Σύμφωνα με πρόσφατες επιστημονικές έρευνες που έχουν γίνει μέσα από την μαγνητική απεικόνιση ανθρώπινων εγκεφάλων, φαίνεται ότι η έδρα του φόβου είναι η αμυγδαλή. Ειδικότερα, όταν ένας άνθρωπος φοβάται διεγείρεται η περιοχή της αμυγδαλής, ενώ αντίστοιχα, ο μειωμένος φόβος αναπαρίσταται εγκεφαλικά μέσω της μειωμένης διέγερσης της αντίστοιχης περιοχής.
Μπορεί να ζήσει, όμως, κάποιος άνθρωπος χωρίς φόβο; Όπως είπαμε, ο φόβος μπορεί να εμφανιστεί ως αγγελιοφόρος του ενστίκτου της επιβίωσης. Ωστόσο, το παράδειγμα της κυρίας Άφοβης, που ακολουθεί, αποτελεί απόδειξη ότι ο φόβος συχνά ίσως είναι «υπερεκτιμημένο συναίσθημα». Η κυρία Άφοβη αποτελεί πραγματικό πρόσωπο, το οποίο είχε προσβληθεί από μία σπάνια ασθένεια προκαλώντας σοβαρή βλάβη στην περιοχή της αμυγδαλής, και ως αποτέλεσμα αυτού δεν ένιωθε φόβο. Παρά τις προγνώσεις των επιστημόνων ότι δεν θα ζήσει για πολύ λόγω του ότι χωρίς φόβο θα ήταν εκτεθειμένη σε πολλές καταστάσεις που θα απειλούσαν την ζωή της, εκείνη ζει πανευτυχής με τα τρία της παιδιά, τα οποία μεγάλωσε με υπευθυνότητα (Cases & Teller, 2024). Τι μας λέει το παραπάνω παράδειγμα; Αφού ο φόβος δεν είναι τόσο απαραίτητος για την επιβίωσή μας, γιατί μας πείθει συχνά για το αντίθετο;
Η ανθρώπινη ανάγκη για συνεκτική εικόνα εαυτού:
Μια εξήγηση θα μπορούσε να είναι η εξής: Ο άνθρωπος έχει «συνηθίσει» όλη του την ζωή να σκέφτεται και να λειτουργεί με έναν συγκεκριμένο τρόπο, προκειμένου να διατηρήσει μία συνεκτική εικόνα εαυτού. Δεν έχει σημασία, ωστόσο, αν είναι ευχάριστη ή δυσάρεστη αυτή η εικόνα. Ας πούμε ότι έχει μάθει να λειτουργεί με φόβο. Έτσι, αν ποτέ λειτουργούσε αντίθετα ή έξω από αυτό το αίσθημα φόβου, ποιος πραγματικά θα ήταν;
Όπως αναφέρουν και οι Cases & Teller (2024, σελ.296), συγγραφείς του βιβλίου «Μπες στο μυαλό των ευτυχισμένων ανθρώπων και ξεπέρασε το άγχος» : “Αν έπαυες να ανησυχείς και να αισθάνεσαι άγχος (και φόβο) , για τα πράγματα που έχεις συνηθίσει να σε αγχώνουν μέχρι σήμερα, τότε θα ήταν σαν να πρόδιδες τον εαυτό σου. Θα ένιωθες περίεργα με εσένα τον ίδιο, εν μέρει δεν θα ήσουν πια εσύ”. Αυτή η αίσθηση προδοσίας στην μαθημένη εικόνα εαυτού συχνά αποτελεί αρκετό λόγο, ώστε να μην ενδώσουμε σε συμπεριφορές και αντιδράσεις έξω από τις πεπατημένες. Τι μπορούμε να κάνουμε, λοιπόν, όταν εμφανίζεται επαναλαμβανόμενα ένα γνώριμο αίσθημα φόβου;
Ο ρόλος της νευροπλαστικότητας
Η τάση συστηματικής επανάληψης και έκθεσης σε ένα φοβογόνο ερέθισμα, μέσα σε ένα πλαίσιο ασφάλειας, έχει την τάση να μειώνει το αίσθημα φόβου προς αυτό, και να αυξάνει αντίστοιχα την εξοικείωση. Σε αυτή την βάση ενεργοποιείται και δρα η νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου. Το βιβλίο «Η γενιά της ντοπαμίνης» (2021, σελ. 183) κάνει λόγο για έναν διάσημο αναρριχητή, τον Άλεξ Χόννολντ που αναρριχήθηκε χωρίς σκοινιά σε κάθετο βράχο. Η απάντηση του ίδιου για την τολμηρή εμπειρία του ήταν η εξής: «Έχω κάνει τόση αναρρίχηση μόνος μου και έχω δουλέψει τόσο πολύ τις αναρριχητικές μου δεξιότητες , ώστε νιώθω άνετα κάνοντας ακραία πράγματα. Αυτά που κάνω, λοιπόν, μπορεί να φαίνονται εξωπραγματικά, αλλά για εμένα είναι συνηθισμένα». Οι επιστήμονες εξήγησαν την εμπειρία του Χόννολντ ως αποτέλεσμα της ανοχής που είχε αναπτύξει στον φόβο λόγω της νευροπροσαρμογής του εγκεφάλου του.
Πώς μπορούμε, λοιπόν, να φοβόμαστε λιγότερο; Ο φόβος συχνά βασίζεται σε διαστρεβλώσεις που έχουμε για τον εαυτό μας και τους άλλους. Κατανοώντας και απομυθοποιώντας τον φόβο, μαθαίνουμε να κατανοούμε την πραγματική του πρόθεση να μας προστατέψει από κάτι που έχει κωδικοποιηθεί από παρελθοντικές εμπειρίες ως απειλή. Η νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου τείνει να κάνει την διαδικασία σταδιακής συμφιλίωσης με τον φόβο πιο εύκολη και βατή. Και όταν λέμε συμφιλίωση, μιλάμε κυρίως για μία διαδικασία αποδοχής.
Το αντίδοτο του φόβου: Η αγάπη
Αποδεχόμενοι το φόβο μας και το άγχος μας για το αβέβαιο της ζωής , ταυτόχρονα συμφιλιωνόμαστε με την ιδέα ότι λίγα πράγματα μπορούμε πραγματικά να ελέγξουμε. Ταυτόχρονα, ανοίγουμε την εμπειρία μας απέναντι στην ζωή, χωρίς να απειλείται η συνεκτικότητα του εαυτού. Επιστημονικά, μάλιστα, ο φόβος φαίνεται να είναι το αντίθετο της αγάπης, συμπεριλαμβάνοντας μαζί έννοιες όπως: εμπιστοσύνη, ευγνωμοσύνη, συγχώρεση… Αν δίναμε μία ευκαιρία σε αυτά τα συναισθήματα να πάρουν περισσότερο χώρο μέσα μας, ίσως ο φόβος θα έχανε το κύρος του…
Καταλήγοντας, σκοπός μας δεν είναι να απαρνηθούμε το αίσθημα του φόβου, αλλά να αναρωτηθούμε πόσο φόβο χρειαζόμαστε στην ζωή μας! Αν ο φόβος που βιώνουμε «πλεονάζει» σε σχέση με τον φόβο που πραγματικά χρειαζόμαστε για να επιβιώσουμε στην ζωή, ίσως αυτή είναι μια ευκαιρία να ζήσουμε πιο ενσυνείδητα, και να αντιληφθούμε την ελευθερία επιλογής που έχουμε στον τρόπο που ζούμε…
Πηγές:
Cases, F., & Teller, S. (2024). Μπες στο μυαλό των ευτυχισμένων ανθρώπων και ξεπέρασε το άγχος, Αθήνα: Μίνωας
Lembke, A. (2021). Η γενιά της ντοπαμίνης, Αθήνα: Πατάκη
Καραγιάννη Αναστασία-Χαρά
Ψυχολόγος-Προσωποκεντρική Ψυχοθεραπεύτρια
